Te Ahu a Turanga – Manawatū Tararua Highway

Ngā Pitopito Kōrero

30 Pipiri 2022


 

Tēnā koutou, ā, nau mai anō ki ngā whakamārama mō Te Huarahi Matua o Manawatū-Tararua – te ara 11.5km te roa hei hono anō i a Manawatū, te Takiwā o Tararua, Te Matau-a-Māui me te raki o Te Wairarapa, e whakakapi ana i te Huanui Matua 3 o Te Āpiti o Manawatū kua kati nei.

 

 

Kei te whakareri ngā kaimahi whenua i ngā tipu māori mō te whakatipu i tētahi wāhi whakatautika.

E hia mano tipu kua reri mō te whakatipu i te tau 2

I tīmata ngā mahi whakatō i ngā tipu neke atu i te 530,000 i Te Ahu a Turanga: Te Huarahi Matua o Manawatū-Tararua mō ēnei marama e whai ake i te marama o Mei, ā, kua uru te kaupapa ki te tau tuarua o te whakatō.

I roto i te kaupapa whakatautika rauropi, he tata ki te 2 miriona ngā tipu māori i whakatipuria mai i ngā kākano rauropi i te taha o te huarahi matua me ngā wāhi e rima atu anō – e mōhiotia ana ko ngā wāhi whakatautika – puta noa i te rohe mō te roanga o te kaupapa.

Huihui katoa, 250,000 ngā tipu māori mō te taha awa me ngā reporepo i whakatipuria i ngā wāhi tautika e rua i te tau tuatahi o te whakatipu i te tau 2021. Ka rawe kē te āhua o ngā tipu, he mea tiaki e ngā kaimahi whakatipu i roto i te tau.

He wāhanga hira ēnei mahi nō te koronga o te kaupapa kia "tūpato te haere" i runga i te whenua, ā, kia pai ake te āhua o te taiao e pae ana i te huarahi matua ki tērā i te tīmatanga o te kaupapa.

He nui ngā mahi kua oti i ngā kaimahi whakatipu mō te whakareri i ngā tipu ki ngā whenua nui tonu i mua o te whakatōnga ki ngā wāhi whakatautika e toru atu anō i te tau tuatoru. E rikarika ana rātau ki te kite i te puāwaitanga o tēnei kaupapa i te urunga atu o te kaupapa ki ngā marama o te takurua.

Ahakoa he tino pai ngā āhuatanga o ngā marama maroke o te raumati mō ngā mahi kari whenua, kāore e tino pai mō te whakatō tipu. Ka tokitoki katoa te whenua i te ua, ka māmā ake mō te whakatō i ngā tipu ki te oneone, ka mutu he pai ake mō te tipu o ngā tipu hou.

Nā te pāmamao o ētahi o ngā wāhi tautika ka kawea atu ngā tipu mā runga waka topatopa, ā, ka haere atu ngā kaimahi whakatipu mā raro i te nuinga o te wā.  Nā te wāhanga o te tau ka whakamātautauhia rātau e Tāwhirimātea, nō reira he tino waimarie te kaupapa ki te whiwhi i ēnei kaimahi tino pūmau me te ngākaunui ki ā rātau mahi.

I te wā i waenga i ngā tau whakatipu, he nui ngā mahi whakareri a ngā kaimahi i ngā wāhi whakatautika, pērā i te tapahi haere i ngā wāhi ururua, te mahi taiapa me te patu kīrea.

I te whakareri anō ngā kaimahi i te Moutere o Parahaki, kei te Awa o Manawatū, mō te wāhanga whakatipu whakangāwari. I mahi tahi rātau me Ngā Kaitiaki o Parahaki, tae atu ki te heamana a Rob Karaitiana me te Hēkeretari a Jean Te Huia.
I tua atu i ngā mahi o te kaupapa, arā, ko te māka i te wāhi whakatipu me te whakawātea haere i ngā otaota, kei te whakatipuria e ngā kaitiaki ngā harakeke 40,000 atu anō ki te moutere, e whakahōnore ana me te hāpai haere tonu i te whakatipu harakeke nā te Rōpū Te Kauru-Hapū i tīmata i te tau 2014.

I te taha o te huarahi matua, kei te whakarite ngā kaimahi whakatipu, mahi whenua hoki ki te whakatipu otaota ki ngā wāhi i karia me te putu i ngā whakamākūkū ki ngā wāhi ka whakatipuria.

Kua whakarite te tau whakatipu tuarua mō te mutunga o Oketopa 2022.

I raro: Kei te tango mai ngā kaiwhakatipu a Te Ahu a Tūranga i ngā tipu māori i roto i te hau me te ua.

 


 

E kōrero ana te tohunga roke kanae a Tākuta Richard Holdaway i ngā whakahaere mō te tango tīpakonga kōiwi moa ki te Kaitiaki o Te Ahu a Turanga a Terry Hapi i Te Manawa.

Ko ngā kōiwi moa i kitea i te wāhi mahi he 345,000 tau pea te tawhito

I kitea ngā kōiwi nō ngā momo moa e rua me ētahi atu manu kore rere i ngā pae maunga o Ruahine e ngā kaimahi o Te Ahu a Turanga: Te Huarahi Matua o Tararua, ā, ka tangohia he tīpakonga hei tātari kia mōhiotia ai te tawhito me ngā hononga.

I kitea ngā kōiwi i te wā e karia ana te whenua i te taha uru o ngā mahi i te huarahi matua i te Maehe o te tau 2021. I muri i te tūhuratanga, ka heria atu ngā kōiwi ki Te Whare Taonga o Te Manawa i Te Papaioea kia tiakina i te wā e whiriwhiria ana me aha ngā kōiwi ā muri ake.

I whakaae ngā hoa iwi o Te Ahu a Turanga; a Rangitāne o Manawatū, Rangitāne o Tamaki nui-a-Rua, Ngāti Kahungunu ki Tāmaki nui-a-Rua, Te Runanga o Raukawa (Ngāti Raukawa ki te Tonga me Ngā Kaitiaki o Ngāti Kauwhata), kia tangohia he tīpakonga o ngā kōiwi me te whai i ngā tikanga mō te whakahoki tonu atu ki te maunga i muri i tērā.

I tutuki te tango tīpakonga mō te inewā ā-hihi me te tātari kanoirite me te iranga tuauri i ngā rā e toru i te Tīhema 2021, ā, nā te tohunga roke kanae a Tākuta Richard Holdaway i whakahaere.

I roto i ngā whakahaere tango tīpako ko te whakaahua me te matawai Ahu3 o ngā kōiwi mō te tārua me te tāpae i ngā tāruatanga ki Te Papa Tongarewa me Te Manawa. I mua ake, i tangohia he tīpakonga o ngā parahua e pae ana, i raro me runga o ngā kōiwi kia inewātia, ā, mō ngā whakaaturanga hoki o ngā otaota i te wāhi i te wā i mate ngā manu.

Kua puta tonu he tātaritanga o ngā tīpakonga parahua e tohu ana neke atu i 180,000 tau te tawhito o ngā kōiwi, ā, tae atu pea ki te 345,000 tau nā te āhua o ngā parahua e pae ana i ngā kōiwi.

Nā te tino tawhito o ngā kōiwi pai te āhua, koinei tētahi o ngā tino tūhuratanga hira o taua momo ngāi kīrehe i Aotearoa.

Whai muri i te tango tīpakonga, i whakahokia ngā kōiwi ki te maunga o Ruahine, ā, i whakahaerehia e te iwi ngā karakia.

I te taha i a Tākuta Holdaway i te wā whakamātautau ko Te Kaitiaki o Te Ahu a Tūranga a Terry Hapi, i tohua ia ki te whakarite ka tika te whakahaere i ngā mahi tango tīpakonga me te whakahoki i ngā kōiwi e ai ki ngā tikanga Māori.

Ko tāna mahi hei kaitiaki i ngā kōiwi ko te whakahaere i ngā karakia i ia rā hei whakamana i ngā kōiwi moa, me te whakaū haere ka whakahokia ki te uma o Papatūānuku i te maunga o Ruahine.

I whakarite anō ia ko te hunga i whāwhā i ngā kōiwi ka whakawātea i ō rātau ringa hei hiki i te tapu i te mutunga o ia rā whakamātautau, me te tuku whakaaro, tohutohu hoki i roto i ngā mahi whakamātautau.

Ko te tikanga ka wātea mai ngā otinga o ngā tātaritanga maha i tēnei tau.

 

 

He whakaahua arorangi o te wāhi mahi i te Rohe 2 o Te Ahu a Turanga: Huarahi o Manawatū.

Kua eke te rōpū o Te Ahu a Tūranga ki tētahi tohu hira

I whakanuitia e te rōpū Te Ahu a Turanga: Te Huarahi Matua o Manawatū-Tararua tētahi tohu hira i te marama o Mei; ko te neketanga o ngā oneone 3 miriona mita pūtoru mai i te tīmatanga o te mahi i te Hānuere 2021.

E 6 miriona mita pūtoru te nui o ngā oneone ka nekehia puta noa i te kaupapa mahi, nō reira e tohu ana tēnei tohu hira i te wāhi weherua mō ngā mahi kari whenua.

E 4 ngā rohe karikari o Te Ahu a Tūranga, e kīia ana ko ngā Rohe 1, 2 ,3 me te 4, ā, he wāhi kari me te whakakī ēnei.

I te Rohe 1, i te pito o Ashhurst, i tīmata ngā mahi i te rori ka tūhono i te Western Access Gateway Park hou, koinā te wāhi o te tūnga waka ki Te Āpiti - te ara hīkoi o Manawatū Gorge.

He rawe te anga whakamua o ngā mahi i te Rohe 2, ā, neke atu i te 1.2M mita pūtoru kua nekehia ki te Whakakī 9 i tēnei wā. Kua oti ngā mahi i te Tapahi 12 ināianei, ā, tata ki te 1.2M mita pūtoru te nui o ngā oneone kua nekehia i te Tapahi 13, te karinga nui rawa o te kaupapa.

I te Rohe 3, he nui ngā mahi a ngā rōpū mahi ki te hanga i ngā hōpua, ngā ara me ngā wāhi karawata i mua o te tīmatanga o ngā mahi karikari hei te raumati e heke nei. 

Neke atu i te 1M mita pūtoru oneone kua nekehia i takiwā o te Rohe 4 i tēnei wā, ā, he rawe te anga whakamua i te Tapahi 28, ā, ka kitea ngā pae e te iwi whānui ināianei. Kua whakaaetia ngā whakaaetanga mahi mō te takurua mō tēnei tau, ā, kua āhei ki te mahi tonu i ngā karikari whenua, ina taea.

I whakanuitia e te rōpū mahi te tohu nui kari whenua 3M i tētahi hui Hononga i tū ki Ashhurst i te Mei. Koinei te whakanuitanga tuatahi pēnei i tēnei tau nā runga i te mate urutā KOWHEORI-19.

I te whakanuitanga, i whakawhiwhia te kaiwhakahaere mīhini o te Rohe 2 a Willie Campbell, ki tētahi whakapakoko mīhini kari iti mō āna mahi i taea ai e te rōpū tēnei tohu nui, nāna i neke te mita pūtoru 3 miriona.

He nui ngā mahi kei te oti i ngā hanganga e ono i te taha o te huarahi matua. E rua ngā hanganga iti, ko ngā arararo o te Piriti 1 me te Piriti 10, kua oti ngā hanganga, ā, ko te whakawhena ā-pūkaha i ngā maioro te mahi kei te toe.

I te Piriti o Parahaki, i te Awa o Manawatū, kua oti ngā poutoko i Ngā Poutoko 1 me te 2, ā, kua tīmata ngā mahi wiri i ngā poutoko tuatoru me te whakamutunga, ā, ko te tūmanako ka oti ā te mutunga o Hune. 

Kua uru ngā poutoko e rua tuatahi ki te papa i te Eco Viaduct Bridge, nā ngā pēhanga wai tino kaha i uaua ai ngā āhuatanga, ā, kua tīmata ngā mahi i te poutoko tuatoru.  Kua tīmata ngā mahi ināianei i te arararo Piriti 5 i te Rohe 3, ā, kei te haere tonu ngā mahi whakarite mahere mō te araro Piriti 7, i te taha o te huarahi matua ki Woodville.

Kua whakamanahia ngā mahi nui a ngā kaimahi mō te pakari o tō rātau haumaru e Ngā Tohu Hauora me te Haumaru o Aotearoa 2022, i tohua ko Te Hononga o Te Ahu a Tūranga tētahi i uru ki ngā whiringa toa mō te wāhanga Haumaru-II o ngā tohu ā-motu.  Ka whakaputaina ngā toa i te Hune.

Kia kite ai i ngā whakaaturanga arorangi hou rawa mā te haere ki: https://www.nzta.govt.nz/projects/te-ahu-a-turanga/

I raro: Ko te kaiwhakahaere mīhini Willie Campbell me te tohu mō te neke i te oneone 3 miriona mita pūtoru o te kaupapa.

 


 

Kua tuwhera te Pokapū Manuhiri

Kua tuwhera te pokapū manuhiri i te tari o Te Ahu a Tūranga, Te Whare Pūmanawa, ki te iwi whānui mai i te katinga nā ngā tikanga KOWHEORI-19.

Kei te 1600 Te Rori o Napier, tata ki te tūnga waka o te ara hīkoi o Te Āpiti - Manawatū, 9am ki te 4pm, Mane ki te Paraire (hāunga ngā hararei tūmatanui).

E tuwhera ana ngā manuhiri ki te tiro he pēhea te āhua o te huarahi matua mā te whakamātautau i te mīhini whakataruna. Ka taea anō e koe te mātakitaki te whakaaturanga arorangi hou rawa, te whiwhi mōhio mō tō mātau waka kaupapa me te pānui i ngā kōrero hou rawa kei tā mātau mata whakaatu me ngā papa mōhiohio.

E tono ana ki ngā manuhiri kia mau ārai kanohi, ā, e wātea ana he wē paturopi i te taupaepae. Mēnā kāore koe e tae atu ki te pokapū manuhiri, ka āhei atu anō koe ki ngā whakaatu mata me ngā mīhini whakataruna i ngā whare pukapuka o Woodville me Ashhurst.

 
 
 

Ngā ākonga o UCOL i te wāhi mahi

Kei te mahi pia ētahi ākonga kura tuarua nō te rohe i te wāhi mahi o Te Ahu a Tūranga kia kite ai rātau me te whiwhi mōhio mō te ahumahi hangatanga me te hanganga.

Ka haere mai ngā ākonga, kei te whai i te Tiwhikete o Aotearoa mō Ngā Mahi Hanganga i UCOL i Te Papaioea, i ngā wā e rua i te wiki mai i te marama o Maehe.

I ēnei toronga, ka mahi ngā ākonga i te taha o ngā kaimahi o te Hononga puta noa i ngā tūmomo wāhi, tae atu ki ngā rōpū mahi kari whenua, hanganga, taiwhanga, whakamātau whenua, taiao, rūri, kaitiaki hoki.

I hua ake ēnei toronga i te hononga i waenga i te Hononga me UCOL kia puta ai ngā whai wāhitanga whakangungu me te whakapakari pūkenga mō ngā tāngata o tēnei rohe.

Ka haere tonu ngā mahi pia tae noa ki te Ākuhata 2022, ā, kei te whakariterite mō ngā pia hou ka tae mai ki te wāhi mahi ā te tau 2023.

 
 
 

Ētahi atu kōrero

 
 

Mō ētahi atu mōhiohio, me whakamahi ko tētahi o ēnei āhuatanga e whai ake: